Ξεφλουδίζοντας το Κρεμμύδι, του Γκίντερ Γκρας

Αλήθεια, ποιοί γράφουν την Ιστορία;

Απ' τη μια έχουμε τους ιστορικούς, εκείνους που παραθέτουν τα γεγονότα ψάχνοντας τις μαρτυρίες, βρίσκοντας τα ντοκουμέντα, αναλύοντας τις εποχές και τους συσχετισμούς. Η στατιστική εμπλουτίζει το γραπτό τους και υπάρχει μόνο η αντικειμενική θέαση - και αυτό βέβαια υπό αίρεση - των πραγμάτων τα οποία αποτυπώνονται σε μια μάλλον ψυχρή λίστα καταγραφής των γεγονότων.

Απ' την άλλη έχουμε εκείνους που έζησαν τα γεγονότα κι έγραψαν γι' αυτά. Αν μάλιστα ανήκουν στους χαμένους της Ιστορίας, τότε το κείμενό τους αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Τι πιο σημαντικό απ' τον μελετητή του μέλλοντος να πάρει στα χέρια του το κείμενο κάποιου που έζησε την ιστορία και δεν έψαξε να την βρει;

Ο Γκίντερ Γκρας μάς άφησε χρόνους πριν λίγο καιρό, την ίδια μέρα με τον Εντουάρντο Γκαλεάνο. Πρόκειται για δύο συγγραφείς που δούλεψαν κατά κύριο λόγο αυτό το είδος της λογοτεχνίας που ονομάζεται "βιωματική", που εκπορεύεται δηλαδή απ' όσα έζησαν και γνώρισαν οι ίδιοι. Η φαντασία παίζει μικρό ρόλο στα γραπτά τους αν και θέλει ταλέντο να γράψεις βιωματικά περισσότερα από ένα, δύο βιβλία καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος να πέσεις την λούμπα της επανάληψης και ενδεχομένως να καταντήσεις γραφικός και ξεπερασμένος. 

Ο Γκρας δεξιά, σε ηλικία 16 ετών, στο πλαίσιο εθελοντικής εργασίας για το Γ' Ράιχ.
φωτό: αρχείο Washington Post

Το "Ξεφλουδίζοντας το Κρεμμύδι" έχει εξαντληθεί εδώ και καιρό απ' τις προθήκες των βιβλιοπωλείων και ευτυχώς που υπάρχουν τα παλαιοβιβλιοπωλεία στο Μοναστηράκι όπου και το βρήκα σε εξαιρετική κατάσταση και κυρίως σε πολύ οικονομική τιμή.

Θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κάποιος ως αυτοβιογραφία. Ή χρονικό. Έχει σίγουρα τα χαρακτηριστικά του ημερολογίου. Έχει και τα χαρίσματα του μυθιστορήματος. Μάλλον έχει τα πάντα. Ίσως και γι' αυτό ο συγγραφέας του αναγνωρίστηκε μεταξύ άλλων και απ' τη σουδική ακαδημία και τιμήθηκε μ' ένα Νόμπελ. 
Ο τίτλος του εξαιρετικά ανθρώπινος. Πρόκειται για τη μνήμη την οποία ανασκαλεύει ο συγγραφέας και την ξεφλουδίζει σιγά, σιγά όπως θα έκανε μ' ένα κρεμμύδι. Αρκετές οι στρώσεις, ξερές απ' έξω, πιο μαλακές μέσα όπου βρίσκεται και ο κυρίως καρπός, ο πυρήνας των πραγμάτων. Το καθάρισμα ενός κρεμμυδιού φέρνει δάκρυα στα μάτια. Η αναμόχλευση της μνήμης έχει ακριβώς τα ίδια αποτελέσματα. 

Λίγο καιρό πριν κυκλοφορήσει το βιβλίο ο συγγραφέας μιλώντας σε γερμανική εφημερίδα είχε παραδεχθεί για πρώτη φορά δημόσια ότι υπηρέτησε για λίγο διάστημα στην ηλικία των 17 ετών σε μονάδα των Waffen SS. Ο πόλεμος βρισκόταν στα τελειώματά του, ο Γκρας υπηρέτησε σε μια μεραρχία που ουδέποτε συστάθηκε πραγματικά, υπήρξε μόνο σαν όνομα. Πέραν αυτού όμως, εκπαιδεύτηκε να πολεμήσει και το κυριότερο κατατάχθηκε με την θέλησή του. 
Η εξομολόγηση αυτή δίχασε τους Γερμανούς οι οποίοι τον είχαν ψηλά τόσο για το συγγραφικό του έργο όσο και για τον ενεργό πολιτικό του ρόλο στο πλευρό του Βίλι Μπραντ μετέπειτα. Έτσι, οι μισοί τον κατέταξαν στους "γραφικούς" και οι άλλοι μισοί πάλευαν ν' απομονώσουν τα νεανικά του ατοπήματα και να μείνουν προσκολλημένοι στο πλούσιο συγγραφικό του έργο και μόνο. 

Ως αναγνώστης, η αίσθηση που μου έβγαλε το "Ξεφλουδίζοντας το Κρεμμύδι" είναι ότι ο Γκρας το έγραψε για έναν και μόνο λόγο. 

Την επιείκεια. 

"Βέβαια κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής μου ως πυροβολητής άρματος, που ολόκληρο εκείνο το φθινόπωρο και τον χειμώνα άμβλυνε τις αισθήσεις μου, δεν ακούστηκε τίποτε για τα εγκλήματα που αργότερα ήρθαν στο φως, αλλά η άγνοια την οποία διατείνομαι ότι είχα δεν μπορεί να συγκαλύψει την επίγνωση ότι εντάχθηκα σ' ένα σύστημα που σχεδίασε, οργάνωσε κι εκτέλεσε τον αφανισμό εκατομμυρίων ανθρώπων. Ακόμη κι αν απαλλασσόμουν απ' την κατηγορία της έργω συνενοχής, έμεινε μέχρι σήμερα ένα υπόλοιπο, αδύνατον ν' απαλλαγώ απ' αυτό, που υπερβολικά ευχερώς ονομάζεται...

συνενοχή.

Και είναι βέβαιο πως με αυτό θα ζήσω τα υπόλοιπα χρόνια".

Θα μπορούσε κανείς να καταλογίσει πολλά στον Γκρας αλλά απ' την άλλη οφείλει ν' αναγνωρίσει το θάρρος που χρειάζεται να ομολογήσεις σ' ένα ολόκληρο έθνος και μάλιστα στο απόγειο της δόξας σου την πραγματική διάσταση της Ιστορίας. Να βάλεις τα πράγματα σε μια τάξη. Να ξεφλουδίσεις με λίγα λόγια το κρεμμύδι ως το τέλος και ν' αφήσεις τα δάκρυα να τρέξουν μέχρι να στερέψουν οι δακρυικοί σου πόροι. 

Ο Γκρας έξω απ' το σπίτι του στην Λυβέκη το 1997. Λίγο καιρό πριν είχε εξομολογηθεί δημόσια ότι είχε υπηρετήσει στα Waffen SS. Κάποιοι θεώρησαν σωστό να διαμαρτυρηθούν ζωγραφίζοντας την σβάστικα στην πόρτα του σπιτιού του.

Στο βιβλίο αυτό καθεαυτό τώρα, διαπιστώνει κανείς μιαν ειλικρίνεια που αποτυπώνεται απ' την αρχή έως το τέλος. Ίσως να μην το έγραφε καν σκεπτόμενος το αναγνωστικό κοινό αλλά μόνο τον εαυτό του. Πολλές φορές οι εναλλαγές από πρώτο σε τρίτο πρόσωπο στη διάρκεια της αφήγησης υποδηλώνουν νομίζω μια ανάγκη του συγγραφέα να αποστασιοποιηθεί απ' τα γεγονότα αντικρίζοντας τον ίδιο του τον εαυτό ως κάτι "ουδέτερο", ως κάτι "ξένο". Κάπως έτσι περνούν οι σελίδες και μαζί με αυτές σχηματίζεται ολόκληρο το μωσαϊκό της Παλιάς Πρωσίας στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε ο συγγραφέας, στο Ντάντσιχ της Πομερανίας που είναι γνωστό σήμερα ως το Γκντανσκ της Πολωνίας. 

Αυτό που είναι σίγουρο είναι πως ο Γκρας δεν αφήνει καμία απορία αναπάντητη: Πώς μεγάλωσε, ποια κατάσταση επικρατούσε στη Γερμανία της εποχής, πως έφτασε στο σημείο να θέλει να καταταγεί στα SS για χάρη της χώρας του, τι αντιμετώπισε, πώς είδε τις πεποιθήσεις του να κλονίζονται, πόσο ηττημένος ένιωσε, πόσο τσαλακωμένος κατέληξε, τόσο ο ίδιος όσο και τη Γερμανία μετά τον πόλεμο. Δεν παραλείπει - προς τιμήν του - ν' αναφέρεται συνέχεια στις τρεις πείνες που τον κατέτρωγαν εκείνα τα χρόνια: Του στομαχιού, της Τέχνης και της σάρκας. Αυτή του η εμμονή, αυτή του η ειλικρίνεια ήταν που πραγματικά με κέρδισε και διέλυσε κάθε αμφιβολία μου ως προς τα κίνητρά του να ξεφλουδίσει το κρεμμύδι.  

Την Ιστορία την γράφουν πραγματικά εκείνοι που την έζησαν. Την επιείκειά μου την κέρδισε.

ΞΕΦΛΟΥΔΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΡΕΜΜΥΔΙ

του Γκίντερ Γκρας

σελ. 461 - εκδ. Οδυσσέας (εξαιρετική, καλαίσθητη, ποιοτική έκδοση)

μτφ. Τούλα Σιέττη